Edukacja językowa

EDUKACJA JĘZYKOWA

Autor: Magda Rozbicka

„Język to najpotężniejsze narzędzie ludzkiego rozwoju.”

(Maria Montessori, Co powinieneś wiedzieć o swoim dziecku, s. 29)

Język jest unikalną cechą gatunku ludzkiego. Umożliwia komunikację między ludźmi żyjącymi w tym samym kraju czy tej samej społeczności. Tym samym jednoczy daną społeczność oraz stanowi element jej dziedzictwa kulturowego. Odgrywa również kluczową rolę w adaptacji do społeczeństwa.

Język to umiejętność kodowania idei w określony system sygnałów, które mogą być oparte na dźwiękach lub na symbolach, co pozwala na komunikację między dwojgiem lub więcej ludzi. Język może przyjmować różne formy ekspresji. Komunikujemy się m.in. słowem, ruchem, tańcem czy śpiewem. Aby można było mówić o języku, muszą być spełnione dwa warunki. Po pierwsze, dźwięki tworzą słowo, które coś znaczy, tj. reprezentuje jakąś ideę, określa dany obiekt. Słowo to jest zrozumiałe i oznacza to samo dla wszystkich ludzi posługujących się danym językiem. Po drugie, słowa zawsze uporządkowane są w konkretnej gramatycznej kolejności, charakterystycznej dla tego języka. Język ludzki ewoluuje wraz z ewolucją danego społeczeństwa. Ludzie tworzą nowe słowa, czy też zmieniają znaczenie pewnych słów.

Należy ponadto mieć na względzie, że „język nie istnieje w przyrodzie, to wytwór człowieka” (Maria Montessori, Wykłady londyńskie 1946, s. 102). Wskazuje na to historia ludzkości, albowiem prawdopodobnie język nie istniał wraz z pojawieniem się człowieka, co najwyżej funkcjonując w postaci wysoce prymitywnej. Wykształcał się sukcesywnie w procesie cywilizacji. Dowodzi tego również przykład dzieci, bowiem rodzą się one bez znajomości języka, a dopiero w pierwszych latach życia chłoną go ze swojego oczenia. Maria Montessori w jednym ze swoich wykładów powiedziała, że „każdy człowiek, który się rodzi, otrzymuje od natury ów dar – umiejętność przyswojenia sobie języka.” (Maria Montessori, Wykłady londyńskie 1946, s. 102). Jeśli chodzi o strukturę języka, to jest ona uniwersalna. Dzieci na całym świecie podążają tą samą ścieżką aktywizacji języka. Chociaż znamy języki bardziej i mniej skomplikowane, to dzieci tego nie odczuwają i w każdym wypadku zaczynają mówić w tym samym czasie. Także rozwój języka zawsze przebiega w tej samej kolejności. Dzieci najpierw opanowują język mówiony (od narodzin do 3 roku życia), następnie uczą się pisać, a później czytać. Maria Montessori wyszczególniła 3 cechy osobnicze człowieka, które umożliwiają nabywanie języka:

I. ludzkie tendencje do komunikacji, powtarzania i do porządku;

II. chłonny umysł, który pozwala wpierw nieświadomie, a później świadomie chłonąc język otoczenia oraz

III. okres sensytywny na naukę języka (od 5 miesiąca do około 6 roku życia), jako czas, w którym nauka języka przychodzi niezwykle lekko.

Dodatkowo aktywizacja języka jest możliwa, jeśli zaistnieją 4 niezbędne warunki:
1. dziecko ma sprawny aparat słuchowy (zarówno narząd słuchu, jak i ośrodek słuchu w mózgu);

2. dziecko ma sprawny aparat mowy (świadczą o tym prawidłowy odruch ssania, dobrze wykształcone wędzidełko oraz prawidłowa budowa podniebienia);

3. dziecko rozwija się w otoczeniu bogatym w język oraz

4. dziecko przebywa z ludźmi wyrażającymi żywą chęć komunikacji z nim (musi czuć, że ma szczerze zainteresowanego partnera komunikacji).

Co ważne, rozwój języka nie przebiega u dzieci w sposób ciągły, ale odbywa się skokowo. Po każdym widocznym postępie ma miejsce czas przygotowania do kolejnego ważnego przełomu. Każdy człowiek rozwija się we własnym tempie, jednak na podstawie prowadzonych obserwacji i badań opisano przebieg rozwoju mowy i występowania okresów szczytowych, tzw. kroków milowych. Rozwój języka przebiega w dwóch fazach, przedjęzykowej oraz językowej. Faza przedjęzykowa trwa od 7 miesiąca życia płodowego do momentu wypowiedzenia pierwszego słowa, czyli do około 1 roku życia. Faza językowa rozpoczyna się wraz z wypowiedzeniem pierwszego słowa i trwa przez całe życie człowieka, nie ma końcowej granicy rozwoju języka.

Przyjrzyjmy się teraz, jakie zmiany zachodzą w rozwoju języka w pierwszej i drugiej fazie.

Około 7 miesiąca życia płodowego dziecko zaczyna reagować na dźwięki otoczenia, w sposób szczególny na głos matki. Dzięki temu już kilka dni po urodzeniu noworodek rozpoznaje głos mamy i szuka go. Około 3 miesiąca życia niemowlęta w bardzo widoczny dla otoczenia sposób poszukują ludzkiego głosu, wpatrują się w usta mówiących osób, reagują na dźwięk języka mówionego. Na tym etapie dzieci zaczynają chłonąć detale języka. Między 2 a 4 miesiącem życia dzieci wydają pierwsze dźwięki, zaczynają głużyć. Widoczny jest też rozwój w budowie anatomicznej, tj. struny głosowe zaczynają się wydłużać, umożliwiając w ten sposób wypowiadanie pojedynczych głosek, począwszy od samogłosek. W tym okresie stymulacja otoczenia zaczyna bardzo wspierać rozwój, a zatem dorośli powinni dużo mówić do dzieci, opowiadać czy śpiewać.

Około 6 miesiąca życia dziecka możemy usłyszeć pierwsze sylaby, na początku wypowiadane w sposób przypadkowy, z czasem już jednak intencjonalnie uporządkowany. Dzieci zaczynają dobierać sylaby aby powiedzieć, mama, tata czy baba. Dorośli powinni wejść w komunikację, dać dziecku informację zwrotną. W tym czasie istotny jest również skok związany ze rozumieniem znaczenia słów słyszanych przez dziecko. Niemowlęta zaczynają rozumieć, co będzie się działo, gdy słyszą czas na kąpiel czy idziemy na spacer. W 8 miesiącu życia dzieci zaczynają wypowiadać pierwsze słowa, przy czym są one na tyle jeszcze zniekształcone, że dorośli tego nie zauważają, np. mama, mama mama tit, może oznaczać mamo widzę kota. W kolejnych miesiącach, aż do około 1 roku, dzieci ćwiczą wymowę powtarzając wielokrotnie dźwięki – słowa. W 10 miesiącu życia niemowlęta zaczynają rozumieć proste polecenia, np. pomachaj czy klaśnij. W tym okresie rozwój języka nabiera tempa, wszystko staje się okazją do uczenia, dzieci dążą do wypowiedzenia w sposób intencjonalny pierwszego słowa. Gdy to już nastąpi wkraczają w drugą fazę rozwoju mowy. W pierwszych 6 miesiącach (od około 12 do 18 miesiąca życia) widoczna jest eksplozja słownictwa w obrębie rzeczowników, dziecko chce znać nazwy wszystkiego, co je otacza (przyswaja około 7-11 słów miesięcznie). Gdy jest w stanie powiedzieć około 15 słów tempo nauki nowych słów jeszcze bardziej przyspiesza, do około 9 słów dziennie. Maria Montessori mówiła o głodzie językowym. Dorośli powinni w tym czasie nazywać wszystko, co znajduje się w otoczeniu dzieci i mają przy tym dbać o poprawny język. Półtoraroczne dzieci zdają sobie sprawę, że wszystko wokół ma swoją nazwę, zaczynają także generalizować znaczenie słów, np. kobiety z siwymi włosami, to babcie. W swoich wypowiedziach zawierają całą historię w jednym lub dwóch słowach. Zadaniem dorosłych, jeśli tylko ją odczytają, jest opowiedzenie jej, co daje dziecku okazję, podobnie jak słuchanie rozmowy, do uczenia się struktury języka. W okresie między 18 a 24 miesiącem życia dziecko zaczyna mówić dwu-, trzywyrazowe zdania. W tym czasie następuje też eksplozja gramatyki, początkowo dzieci nie rozumieją gramatycznych różnić i wyjątków. Jeśli np. przebywają głównie w otoczeniu kobiet, mówiąc o tacie, powiedzą Tata poszła. O dwuipółletnich dzieciach możemy powiedzieć, że potrafią już mówić, choć popełniają jeszcze błędy. Mówią pełnymi, złożonymi zdaniami. Zachodzi ostatni etap eksplozji języka. „Eksplozja języka to wynik długich przygotowań. Inaczej dziecko nie byłoby w stanie zacząć używać setek nowych słów w ciągu tygodnia. Pierwsza eksplozja zachodzi w sferze dźwięków, kolejna nieco później w sferze nazw, a ostatnia dotyczy już całego języka, łącznie z zawiłościami gramatyki (…). Nagle wszystko znajduje się na właściwym miejscu.” (Maria Montessori, Wykłady londyńskie 1946, s. 101)

Do prawidłowego rozwoju mowy dzieci potrzebują wspierającego otoczenia. Jakkolwiek zostało to już kilkakrotnie powiedziane, to jednak warto podsumować, czym owo wsparcie ma się przejawiać. Osoby towarzyszące dziecku w rozwoju są odpowiedzialne za rozwój jego mowy. Mają odpowiadać na pragnienie mowy, aktywnie wchodzić w konwersację już w pierwszych miesiącach życia dziecka. Powinny posługiwać się poprawnym językiem. Mają dzieciom i z dziećmi opowiadać, opisywać, nazywać, czytać czy śpiewać, pamiętając o podążaniu za ich zainteresowaniem. W metodzie Montessori ważną rolę odgrywa także przygotowanie otoczenia w aspekcie materialnym. Otoczenie dziecka powinno być wyposażone w karty językowe oraz pomoce, w których wykorzystywane są m.in. figurki np. zwierząt, pojazdów czy budowli. Dzieci pracując z nim uczą się nowych słów podczas tzw. lekcji trójstopniowej. Lekcja trójstopniowa, jak wskazuje nazwa, składa się z trzech etapów. Wyobraźmy sobie, że chcemy nauczyć dziecko słów pies, kot i chomik. Lekcja przebiegała by następująco:

I. Faza wstępna – faza nazwania. Dorosły pokazuje dziecku kartę ze zdjęciem/rysunkiem lub figurkę kota i nazywa ją. Przekazując ją dziecku kilkakrotnie powtarza nazwę kot, kot, kot, kot. Dziecko ma czas na obejrzenie karty bądź figurki, dotknięcie jej, niejako zbadanie, a dzieci potrafiące mówić będą starały się powtórzyć słowo kot. Gdy już nasyci się doświadczaniem pierwszego obiektu, odkładamy go na stół/dywanik. Następnie nauczyciel w ten sam sposób prezentuje kartę lub figurkę psa, a potem chomika. Przed przejściem do kolejnego etapu karty/ figurki powinny leżeć obok siebie przed dzieckiem.

II. Faza rozpoznawania – faza uczenia się. Na tym etapie dziecko ma wielokrotnie dotknąć wszystkich obiektów. Nauczyciel daje mu proste polecenia stwarzając okazję do manipulacji kartami/figurkami, np. pokaż mi chomika, gdzie jest kot, a który to pies, połóż tu kota, podaj mi chomika, podnieś do góry psa, połóż chomika na swoich kolanach, włóż kota do koszyczka, połóż chomika na podłodze. Polecenia kierujemy do dziecka do czasu, aż będzie tym zainteresowane. Należy pamiętać o tym, aby nie kierować poleceń, których zrozumienie może być trudnością samą w sobie, gdyż małe dzieci często nie potrafią umiejscowić obiektu słysząc przyimki, za, nad, pod, pomiędzy. Celem pracy na tym etapie jest przeniesienie nazwy obiektu z pamięci krótkotrwałej do pamięci długotrwałej.

III. Faza weryfikacji – faza sprawdzenia. Na tym etapie nauczyciel podaje dziecku lub pokazuje pojedynczo i w izolacji od innych obiektów pierwszą kartę/figurkę i pyta co to jest?, następnie drugą i potem trzecią również zadając to samo pytanie. Fazę weryfikacji prowadzimy z dziećmi, które potrafią już mówić (zazwyczaj od około 3 roku życia).